Gospodarka nakazowa

Gospodarka nakazowa – w ekonomii rodzaj systemu gospodarczego, który został ukształtowany w latach 30. XX wieku w ZZSR.  Po zakończeniu II wojny światowej gospodarka nakazowa została narzucona krajom socjalistycznym.

Gospodarka nakazowa bywa również nazywana gospodarką centralnie planowaną lub kierowaną, gospodarką nakazowo-rozdzielczą, gospodarką socjalistyczną oraz gospodarką krajów realnego socjalizmu.

Podstawę gospodarki nakazowej stanowi opracowana przez Karola Marksa teoria materializmu historycznego. Marks postulował powstanie komunizmu, czyli systemu:

• bezklasowego, którego celem jest zaspokajanie potrzeb,
• bez własności prywatnej, w którym planowanie zastępuje mechanizmy rynkowe.

Instytucje i rozwiązania charakterystyczne dla gospodarki nakazowej

Gospodarka nakazowa charakteryzuje się występowaniem zupełnie nowych i nieznanych wcześniej instytucji. Choć niektóre z nich nazywają się tak samo, jak instytucje występujące w gospodarce kapitalistycznej, to różnią się od nich treścią i sposobem działania.

Jednym z głównych rozwiązań gospodarki nakazowej było centralne planowanie, które polegało na tworzeniu planów:

• rocznych, za pomocą których określano wielkość produkcji określonych dóbr i przypisywano do przedsiębiorstw czynniki produkcji, które miały za zadanie umożliwić wykonanie planu; plany roczne miały charakter norm prawnych i były bezwzględnie obowiązujące,   
• wieloletnich, o charakterze orientacyjnym; najczęściej wykorzystywano plany 5-letnie,
• perspektywicznych – np. 20-letnich.

Układaniem planów na szczeblu centralnym zajmowała się komisja planowania. Sporządzone przez nią plany dotyczyły całej gospodarki narodowej.

Na potrzeby gospodarki nakazowej stworzone zostały pośrednie struktury zarządzania:

• ministerstwa branżowe, np. ministerstwo hutnictwa,
• zjednoczenia, np. zjednoczenie metali nieżelaznych.

Innym rozwiązaniem charakterystycznym dla gospodarki nakazowej były delegatury partii komunistycznych wprowadzone we wszystkich podmiotach gospodarczych. Ich zadaniem była polityczna kontrola nad przedsiębiorstwami i pośrednimi szczeblami zarządzania.

Gospodarka nakazowa opierała się także na państwowej własności ziemi i kapitału. Wiązało się to z pozbawieniem praw własności dużej części społeczeństwa i powstaniem licznych monopoli państwa.

Przedsiębiorstwa państwowe funkcjonujące w gospodarce nakazowej nie stanowiły niezależnych podmiotów nastawionych na realizację własnych celów, ale podporządkowane zostały celom ustalonym przez komisję planowania.

W gospodarce nakazowej posiadanie pieniędzy nie wystarczało do zakupu towarów. Jako że pieniądz utracił swoje ekonomiczne funkcje, jako uniwersalny ekwiwalent dóbr, konieczne było dodatkowe posiadanie przydziału, talonu lub kartki, a dobra konsumpcyjne podlegały reglamentacji.